Η αγάπη είναι μια τέχνη, ακριβώς όπως μια τέχνη είναι και η ίδια η ζωή. Αν θέλουμε να μάθουμε πως ν’ αγαπάμε, πρέπει να προχωρήσουμε με τον ίδιο τρόπο που προχωρούμε όταν θέλουμε να μάθουμε μια οποιαδήποτε άλλη τέχνη, π.χ. μουσική, ζωγραφική, ξυλουργική ή την επιστήμη της ιατρικής και της μηχανικής.
Ποια είναι τα απαραίτητα στάδια στην εκμάθηση μιας οποιασδήποτε τέχνης;
Η διαδικασία της εκμάθησης μιας τέχνης μπορεί απλά να διαιρεθεί σε δυο μέρη: Το πρώτο είναι η εκμάθηση της θεωρίας και το δεύτερο η εκμάθηση της πρακτικής. Ένας τρίτος παράγοντας είναι η υπέρτατη σημασία που δίνουμε στην τέχνη αυτή. Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: Γιατί οι άνθρωποι του πολιτισμού μας προσπαθούν τόσο σπάνια να μάθουν την τέχνη της αγάπης στο πείσμα των ολοφάνερων αποτυχιών τους; Παρόλο που η λαχτάρα γι’ αγάπη είναι τόσο βαθιά ριζωμένη σχεδόν όλα τ’ άλλα φαίνονται να είναι πιο σημαντικά από την αγάπη: επιτυχία, γόητρο, χρήματα, δύναμη;
Η αγάπη είναι ενεργητική δύναμη μέσα στον άνθρωπο. Είναι μια δύναμη που γκρεμίζει τους τοίχους που χωρίζουν τον άνθρωπο από το συνάνθρωπο και τον ενώνει με τους άλλους. Η αγάπη του δίνει τη δύναμη να ξεπεράσει το συναίσθημα της απομόνωσης και του χωρισμού, κι ωστόσο του επιτρέπει να είναι ο εαυτός του, να διατηρεί την ακεραιότητά του.
Αν πούμε πως η αγάπη είναι μια δραστηριότητα, θα αντιμετωπίσουμε μια δυσκολία που πηγάζει από τη διφορούμενη σημασία του όρου «δραστηριότητα». Με τον όρο αυτό, στη σύγχρονη σημασία του, εννοούμε μια δράση που φέρνει κάποια μετατροπή σε μια υπάρχουσα κατάσταση με μέσο την κατανάλωση ενέργειας. Ώστε ένας άνθρωπος θεωρείται δραστήριος, αν κάνει επιχειρήσεις, αν σπουδάζει ιατρική, αν δουλεύει στο αυτόματο εργοστάσιο, αν φτιάχνει τραπέζια ή ασχολείται με τον αθλητισμό. Κοινό χαρακτηριστικό σ’ όλες αυτές τις δραστηριότητες είναι ότι κατευθύνονται προς την επίτευξη ενός εξωτερικού στόχου. Εκείνο που δε λαμβάνεται υπόψη είναι το εσωτερικό κίνητρο της δραστηριότητας. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον άνθρωπο που αγκιστρώνεται στην αδιάκοπη εργασία από ένα συναίσθημα βαθιάς ανασφάλειας, αβεβαιότητας και μοναξιάς. Ή κάποιον άλλο που σπρώχνεται από τη φιλοδοξία ή την απληστία για χρήματα. Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις, το άτομο είναι σκλάβος ενός πάθους και η ενεργητικότητά του είναι στην πραγματικότητα “παθητικότητα” γιατί σύρεται σ’ αυτήν. Δεν είναι ο ενεργών, αλλά ο πάσχων.
Η αγάπη είναι δράση, είναι άσκηση της ανθρώπινης δύναμης που μπορεί να εκδηλωθεί μόνο ελεύθερα και ποτέ σαν αποτέλεσμα καταναγκασμού.
Η αγάπη είναι δράση και όχι παθητικό αίσθημα.
Με τον πιο ευγενικό τρόπο, ο ενεργητικός χαρακτήρας της αγάπης μπορεί να καθοριστεί αν πούμε ότι αγάπη πρωταρχικά σημαίνει δόσιμο και όχι απολαβή.
Τι σημαίνει όμως δόσιμο; Όσο κι αν φαίνεται απλή η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα, ωστόσο είναι γεμάτη από αμφισβητήσεις και περιπλοκές.
Η πιο διαδεδομένη παρεξήγηση είναι εκείνη σύμφωνα με την οποία υποτίθεται ότι δόσιμο σημαίνει χάσιμο, παραχώρηση, να στερείσαι κάτι, να θυσιάζεις κάτι. Το άτομο που ο χαρακτήρας του δεν εξελίχθηκε πέρα από το στάδιο του προσανατολισμού προς την απολαβή, την εκμετάλλευση, την αποθησαύριση, νιώθει το δόσιμο μόνο μ’ αυτό τον τρόπο.
Ο εμπορικός αυτός χαρακτήρας είναι πρόθυμος να δώσει αλλά μόνο σαν αντάλλαγμα γι’ αυτό που θα λάβει. Το να δώσει χωρίς να λάβει, σημαίνει γι’ αυτόν ότι απατήθηκε.
Άλλοι δίνουν το νόημα της θυσίας στο δόσιμο και το ονομάζουν αρετή. Νιώθουν ότι ακριβώς επειδή είναι οδυνηρό να δίνεις, οφείλεις να δίνεις. Η αρετή του να δίνεις βρίσκεται γι’ αυτούς ακριβώς στο γεγονός της αποδοχής της θυσίας. Γι’ αυτούς, η αρχή ότι είναι προτιμότερο να δίνεις παρά να παίρνεις, σημαίνει ότι είναι προτιμότερο να υποφέρεις τη στέρηση παρά να νιώθεις χαρά.
Για το δημιουργικό χαρακτήρα, το δόσιμο έχει μια ολότελα διαφορετική σημασία. Το να δίνεις είναι η πιο υψηλή έκφραση του δυναμισμού. Στην ίδια την πράξη του δοσίματος νιώθω τη δύναμή μου, τον πλούτο, την ικανότητά μου.
Τι δίνει αλήθειας ένας άνθρωπος στο συνάνθρωπό του;
Του δίνει από τη χαρά του, από το ενδιαφέρον, την κατανόηση, τη γνώση, το χιούμορ, τη θλίψη του – απ’ όλες τις εκφράσεις και εκδηλώσεις της ζωής που κρύβει μέσα του. Και καθώς δίνει μ’ αυτό τον τρόπο εμπλουτίζει το συνάνθρωπο, δυναμώνει το αίσθημα της ζωντάνιας του με το να δυναμώνει τη δική του αίσθηση ύπαρξης. Η προσφορά είναι από μόνη της μια εξαίσια χαρά. Καθώς όμως δίνει δε μπορεί παρά να γεννήσει κάτι καινούργιο μέσα στον άλλο άνθρωπο και αυτό που γεννιέται αντανακλάται πάλι σ’ αυτόν.
Όταν αληθινά δίνεις, δε μπορείς παρά να λάβεις εκείνο που σου ξαναδίνεται.
Δε χρειάζεται ίσως να τονίσουμε ιδιαίτερα το ότι η ικανότητα να αγαπάς σαν μια πράξη προσφοράς εξαρτιέται από την ανάπτυξη του χαρακτήρα ενός ατόμου.
Προϋποθέτει να έχει φτάσει κανείς σ’ ένα προσανατολισμό, σε μια αντίληψη ζωής ξεκάθαρα δημιουργική. Σ’ αυτή την αντίληψη, το άτομο έχει ξεπεράσει την εξάρτηση, τη ναρκισιστική παντοδυναμία, την επιθυμία να εκμεταλλεύεται άλλους ή να αποθησαυρίζει, κι έχει αποκτήσει σταθερή πίστη στις δικές του ανθρώπινες δυνάμεις, και το θάρρος να στηρίζεται σ’ αυτές τις δυνάμεις για την πραγμάτωση των σκοπών του. Στο βαθμό που αυτές οι ιδιότητες λείπουν, φοβάται να δώσει τον εαυτό του και επομένως ν’ αγαπήσει.
Αλλά πέρα από το στοιχείο της προσφοράς, ο ενεργητικός χαρακτήρας της αγάπης γίνεται φανερός στο ότι πάντα περιέχει ορισμένα βασικά στοιχεία που είναι κοινά σε όλες τις μορφές της αγάπης. Αυτά τα στοιχεία είναι: φροντίδα, ευθύνη, σεβασμός και γνώση.
Ότι η αγάπη περιέχει τη φροντίδα, είναι ολοφάνερο στην αγάπη μιας μητέρας για το παιδί της. Καμία διαβεβαίωση για την αγάπη της δε θα μας φαινόταν ειλικρινής, αν τη βλέπαμε να μη δείχνει φροντίδα για το μωρό, αν παραμελούσε την τροφή του, την καθαριότητά του, τη σωματική του άνεση.
Αγάπη είναι το ενεργητικό ενδιαφέρον για τη ζωή και την ανάπτυξη αυτού που αγαπάμε. Όπου αυτό το ενεργητικό ενδιαφέρον λείπει, δεν υπάρχει αγάπη. Αυτό το στοιχείο της αγάπης περιγράφεται πολύ όμορφα στο βιβλίο του Ιωνά. Ο θεός είπε στον Ιωνά να πάει στη Νινευή για να προειδοποιήσει τους κατοίκους της ότι θα τιμωρηθούν, αν δε διορθώσουν τις κακές τους συνήθειες. Ο Ιωνάς εγκαταλείπει την αποστολή του γιατί φοβήθηκε ότι οι κάτοικοι της Νινευή μπορεί να μετανοήσουν και ο θεός να τους συγχωρήσει.
Αλλά η φροντίδα και το ενδιαφέρον συνοδεύονται και από μία άλλη ιδιότητα της αγάπης: την ευθύνη. Σήμερα η ευθύνη συχνά υποδηλώνει ένα καθήκον, κάτι που επιβάλλεται σ’ ένα άτομο απ’ έξω. Αλλά η ευθύνη στην αληθινή της έννοια, είναι μια ολοκληρωτικά θεληματική, αυτόβουλη πράξη. Είναι η ανταπόκρισή μου στις ανάγκες, φανερές ή κρυφές, ενός άλλου ανθρώπου. Να είσαι υπεύθυνος, σημαίνει να είσαι έτοιμος και ικανός να ανταποκριθείς στην αγάπη ανάμεσα σε ενήλικους αναφέρεται κυρίως στις ψυχικές ανάγκες του άλλου ατόμου.
Η ευθύνη θα μπορούσε εύκολα να ξεπέσει στην κυριαρχία και την κατοχή, αν δεν υπήρχε ένα τρίτο συστατικό της αγάπης, ο σεβασμός. Ο σεβασμός δεν είναι φόβος, ή δέος, αλλά σημαίνει την ικανότητα να βλέπεις ένα άτομο όπως είναι και να έχεις επίγνωση της μοναδικής ατομικότητας. Σεβασμός σημαίνει φροντίδα για να μεγαλώσει και να αναπτυχθεί το άλλο άτομο όπως είναι. Ο σεβασμός λοιπόν προϋποθέτει την απουσία εκμετάλλευσης. Θέλω το πρόσωπο που αγαπώ να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί για το δικό του καλό και με το δικό του τρόπο κι όχι με το σκοπό να με υπηρετήσει.
Δεν είναι όμως δυνατό να σέβεσαι ένα άνθρωπο, αν δεν τον γνωρίζεις. Η φροντίδα και η ευθύνη θα ήταν τυφλές, αν δεν τις οδηγούσε το ενδιαφέρον. Υπάρχουν πολλά επίπεδα, πολλά στρώματα γνώσης.
Είναι δυνατή μόνο αν μπορώ να ξεπεράσω το ενδιαφέρον για τον εαυτό μου και να δω το άλλο άτομο με τα δικά του κριτήρια. Μπορώ να καταλάβω π.χ. ότι κάποιος είναι θυμωμένος, ακόμα κι αν δεν το δείχνει φανερά.
Η γνώση έχει ακόμα μια, την πιο θεμελιώδη σχέση με το πρόβλημα της αγάπης. Η βασική ανάγκη για συνένωση μ’ ένα άλλο πρόσωπο, με το σκοπό να ξεφύγει από τη φυλακή της απομόνωσής μας, συνδέεται στενά με μια άλλη ειδικά ανθρώπινη επιθυμία, την επιθυμία να γνωρίσουμε το «μυστικό του ανθρώπου».
Υπάρχει ένας τρόπος απεγνωσμένος και αρρωστημένος για να πιάσουμε το μυστήριο: είναι η πλήρης εξουσία πάνω σ’ ένα άλλο άτομο. Η εξουσία που το αναγκάζει να κάνει ό,τι εμείς θέλουμε, να νιώθει ό,τι εμείς θέλουμε, να σκέφτεται ό,τι εμείς θέλουμε.
Ο άλλος δρόμος για τη γνώση του «μυστηρίου» είναι η αγάπη. Η αγάπη είναι μια ενεργητική διείσδυση στο άλλο πρόσωπο, στην οποία ο πόθος μου για γνώση κατασιγάζει με τη συνένωση. Στην πράξη της συνένωσης σε γνωρίζω, γνωρίζω τον εαυτό μου, γνωρίζω τον καθένα.
Φροντίδα, ευθύνη, σεβασμός και γνώση, είναι αλληλένδετα. Είναι η συνισταμένη των ιδιοτήτων που μπορεί να βρεθεί στο ώριμο άτομο. Στο άτομο δηλαδή που αναπτύσσει τις προσωπικές του δυνάμεις δημιουργικά, που θέλει να έχει μόνο εκείνο για το οποίο μόχθησε, που έχει εγκαταλείψει τα ναρκισσιστικά όνειρα για παντογνωσία και παντοδυναμία, που έχει φτάσει στην ταπεινοσύνη τη βασισμένη στην εσωτερική δύναμη, που μόνο η πηγαία δημιουργική δραστηριότητα μπορεί να δώσει. Η Ζωή ως ηθική τέχνη είναι Αγάπη.
πηγή: απόσπασμα από το βιβλίο «Η Τέχνη της Αγάπης», του Erich Fromm